مقدمه

گندم غله­ای از خانواده Poaceae است، خانواده‌ای که شامل غلات مهمی مانند برنج، ذرت، جو، سورگوم و غیره نیز می‌شود. گیاه گندم با برداشت سالانه بالغ بر 770 میلیون تن  یکی از سه محصول بزرگ غلات محسوب می شود. این گیاه از نظرمحدوده کشت بی رقیب و تقریبا جغرافیایی به بزرگی زمین دارد. اولین کشت گندم حدود 10000 سال پیش، به عنوان بخشی از “انقلاب نوسنگی” رخ داد، که شاهد گذار از شکار و جمع آوری غذا به کشاورزی ساکن بود. اولین گونه‌های کشت شده گندم‌ نشان می‌دهد که از بخش جنوب شرقی ترکیه سرچشمه می‌گیرند. گسترش گندم از محل منشا آن از طریق آناتولی به یونان، از طریق ایران به آسیای مرکزی و در نهایت از طریق مصر به آفریقا انجام شد. اولین گونه‌های کشت شده گندم اساساً نژادهای بومی بودند که توسط کشاورزان از جمعیت‌های وحشی انتخاب می‌شدند (احتمالاً به دلیل عملکرد برتر و سایر ویژگی‌های آن‌ها).

تولید گندم در جهان

کشورهای تولیدکننده عمده

باتوجه‌به آمار­های منتشر شده بالغ بر 230 میلیون هکتار از مساحت جهان به این محصول اختصاص یافته است. چین بزرگترین تولید کننده در جهان و  پس از آن آمریکا، روسیه، اوکراین و فرانسه قرار دارند.

جایگاه گندم در ایران

ایران نوزدهیم کشور تولیدکننده گندم جهان با میانگین 10 میلیون تن در سال است. براساس آمارنامه کشاورزی سال زراعی 99-98 سطح زیر کشت گندم بیش از 6 میلیون هکتار گزارش شده که استان های کردستان، خوزستان، آذربایجان شرقی، فارس و همدان به ترتیب بیشترین سطح زیر کشت و در این بین استان خوزستان بیشترین میزان تولید را به خود اختصاص داده­اند. سرانه مصرف گندم برای نان هر ایرانی حدود ۱۱۰ کیلوگرم است و این میزان حدود یک و نیم برابر مصرف جهانی گزارش شده.

انواع گندم و کاربرد آن­ها

گندم دارای گونه­های مختلفی است که از هزاران گونه شناخته شده، مهم‌ترین آن­ها گندم معمولی (Triticum aestivum) برای تهیه نان، گندم دوروم (T. durum) در تهیه ماکارونی (رب‌های خوراکی) مانند اسپاگتی و ماکارونی و گندم کلاب (T. compactum)، یک نوع نرم‌تر که برای کیک، کراکر، کلوچه، شیرینی و آرد استفاده می‌شود. علاوه بر این، مقداری گندم توسط صنعت برای تولید نشاسته، خمیر، مالت، دکستروز، گلوتن، الکل و سایر محصولات استفاده می‌شود.

خصوصیات گیاه‌شناسی گندم

گندم، گل‌آذین سنبله‌ای دارد. از هر گره آن یک برگ به وجود می‌آید. سنبلچه گندم متشکل از دو گلوم و سه گلچه است. گاهی تعداد گلچه‌ها به نه عدد نیز می‌رسد. دانه گندم بین دو پوشش قاشق مانند به نام‌های پوشک بیرونی (لما) و پوشک درونی (پالئا) قرار گرفته است. برگ‌های گندم؛ مانند برگ‌های سایر غلات (به جز ذرت و ارزن)، نازک و کم‌عرض بوده و زبانه‌های کوچکی دارند. ارتفاع گندم می‌تواند به 1.2 متر برسد و مانند سایر غلات به گونه‌های مختلفی تبدیل شده است که برای کاشت در زمان‌های مختلف سال سازگار است. اگرچه گندم در طیف وسیعی از آب‌وهوا و خاک رشد می‌کند، اما بهترین سازگاری با مناطق معتدل با بارندگی بین 30 تا 90 سانتی‌متر است. همه گونه‌های گندم در یک خاک لومی با زهکشی خوب بهتر رشد می‌کنند. خاک لومی خاکی است که بیشتر از ماسه، سیلت و مقدار کمتری خاک رس تشکیل شده باشد. گندم در دماهای بین 21 تا 24 درجه سانتیگراد بهترین رشد را دارد. حداقل دمایی که گندم در طول چرخه رشد خود می‌تواند تحمل کند، حدود 4 درجه سانتیگراد است. این گیاه در دمای بیشتر از 35 درجه سانتیگراد به‌خوبی رشد نمی­کند. گندم در خاکی عمیق، حاصلخیز، زهکشی خوب و هوادهی خوب در اسیدیته (PH) بین 5.5 تا 7.5 به طور مطلوب رشد می‌کند. گندم همچنین به نور آفتاب زیادی نیاز دارد، به‌خصوص زمانی که دانه‌ها شروع به پر شدن می‌کنند. گندم را می‌توان در فصل بهار و زمستان کشت کرد. گندم بهاره برای برداشت اواخر تابستان کاشته می‌شود، درحالی‌که گندم زمستانه برای برداشت در اوایل تا اواسط تابستان کاشته می­شود. گونه­های زمستان گذران بیشتر در مناطقی با زمستان­های معتدل رشد می­کنند. کشاورزان به تغییر شرایط آب‌وهوایی و همچنین تغییرات آب‌وهوایی که ممکن است بر فصل رشد گندم آن­ها تأثیر بگذارد، هوشیار باشند. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد تغییرات آب‌وهوایی در حال حاضر بر تولید و عملکرد گندم تأثیر گذاشته است.

ارزش غذایی گندم

سازمان ملل معتقد است که حداقل 20 درصد از کل کالری مصرفی انسان از گندم است. کربوهیدرات های پیچیده موجود در غذاهای حاوی غلات سوخت ضروری برای بدن ما را فراهم می­کند. ترکیب غذایی دانه گندم تا حدودی با تفاوت در آب و هوا و خاک متفاوت است. به طور متوسط، دانه حاوی 12 درصد آب، 70 درصد کربوهیدرات، 12 درصد پروتئین، 2 درصد چربی، 1.8 درصد مواد معدنی و 2.2 درصد الیاف خام است. تیامین، ریبوفلاوین، نیاسین و مقادیر کمی ویتامین A وجود دارد.

چگونه می­توان گندم را به طور مؤثر در یک مزرعه کشت کرد

گندم دارای دو گونه اصلی زمستانه و بهاره است. اگرچه هر کدام نیازهای رشد و ویژگی‌های کشت منحصربه‌فرد خود را دارند، اما کشت گندم بهاره و زمستانه شباهت­های بیشتری نسبت به تفاوت­های آن­ها دارند. مراقبت خوب برای هر دو گونه مستلزم آبیاری در زمان‌های مناسب در طول مراحل رشد مشخص، افزودن کودهای NPK و مراقبت از علف‌های هرز، آفات و بیماری‌ها است.

شرایط بهینه برای رشد گندم

درجه حرارت و رطوبت ایدئال برای کشت گندم زمستانه و بهاره با یکدیگر متفاوت است. بااین‌حال، هر دو نوع محصول از نظر ترکیب خاک و محتوای مواد معدنی نیازهای رشد مشابهی دارند. بیایید با شرایط مطلوب اولیه برای رشد گندم شروع کنیم.

آب

مقدار ایدئال آب موردنیاز برای رشد یک برداشت موفق گندم 38 سانتی متر در طول فصل رشد است. آب و هوا، محتوای آب خاک، طول فصل رشد برای انواع گندم خاص، و مرحله رشد گیاه مهمترین عوامل در تعیین میزان رطوبت مورد نیاز محصول شما هستند.

درجه حرارت

گندم زمستانه در دوره‌های سرد در مرحله اولیه رویشی خود خوابیده است و برای ورود گیاه به چرخه زایشی نیاز به کاهش دما به حداقل نزدیک به انجماد دارد. به این معنا که یک محصول زمستانه تا زمانی که یک دوره طولانی در شرایط سرد، زیر 4 درجه سانتی­گراد تحمل نکند، بذر تولید نمی­کند. دمای بیش از 32 درجه سانتی­گراد می­تواند باعث استرس گرمایی در گیاهان و کاهش تولید محصول شود. از سوی دیگر، کشت گندم بهاره برای بهترین نتیجه به دمایی بین 21 تا 24 درجه سانتی­گراد نیاز دارد. اگر در مورد محدودیت‌های سرما/گرمی برای کشت موفق صحبت کنیم، گونه‌های محصول بهاره ممکن است در دمای پایین‌تر از ۴ درجه سانتی­گراد و تا ۳۵ درجه سانتی­گراد رشد کنند. در برخی از مراحل رشد گیاه، حفظ درجه حرارت برای رشد گندم در این محدوده بسیار مهم است. به عنوان مثال، دمای جوانه زنی بذر در زیر حد پایین و دمای بلوغ بالاتر از حد بالایی هر دو با کاهش عملکرد مرتبط هستند.

با کمک از داده­های هواشناسی، می­توانید به داده‌های فعلی و گذشته در مورد شرایط آب‌وهوایی در مزارع کشت گندم منطقه دسترسی داشته باشید.

نور خورشید

تشعشعات خورشید تأثیر مستقیمی بر رشد محصولات زراعی دارد. باتوجه‌به مطالعات انجام شده، پتانسیل عملکرد محصول در مکان‌هایی با دمای نسبتاً پایین اما دارای تابش نوری خوب بیشتر است. گندم در نور کامل روز بهترین رشد را دارد و یک محصول به حداقل شش ساعت نور خورشید در روز نیاز دارد. رشد محصولات زمستانی نسبت به محصولات بهاره کندتر است، و دلیل آن تا حدی به دلیل روزهای کوتاه‌تر و نور خورشید کمتر در طول فصل سرد است.

خاک و مواد مغذی

دانستن اینکه گندم در کدام خاک کشت می­شود برای به حداکثر رساندن عملکرد محصول ضروری است. خاک لومی عمیق و حاصلخیز با زهکشی خوب و گردش هوا برای رشد هر گونه­ای ایدئال است. در مقابل، انواع تیپ خاک که از نظر آهن، سدیم و منیزیم سنگین هستند، برای رشد این غله بسیار نامطلوب هستند.

اسیدیته (PH) بهینه رشد گندم بین 5/5 تا 5/7 (خاک های کمی اسیدی و خنثی) است. حاصلخیزی پایین خاک و شوری زیاد شرایط مضر خاک برای کشت گندم است. مزارع آبی بیشتر با مشکل شوری مواجه هستند. زنده ماندن گیاهچه، تولید پنجه اولیه و ثانویه، تولید برگ و سنبلچه، و در دسترس بودن آب همگی می­توانند تحت تأثیر شوری خاک قرار بگیرند.

نحوه کاشت گندم

مرحله اول تعیین زمان بهینه برای کاشت گندم است که از نوع به نوع دیگر متفاوت است. اگر می­خواهید از اثرات منفی سرما بر محصول درحال‌رشد خود جلوگیری کنید، باید زمان کاشت گندم زمستانه را در اواخر تابستان/اوایل پاییز، تقریباً شش تا هشت هفته قبل از اولین یخ‌بندان انتخاب کنید. اولین ماه­های بهار، زمانی که خاک هنوز سرد است، بهترین گزینه برای کاشت گندم بهاره است. روش­های معمول برای کاشت گندم عبارت‌اند از:

خاک‌ورزی

اول‌ازهمه، قبل از کاشت گندم، مزرعه را آماده کنید. عمق توصیه شده برای خاک­ورزی 15 سانتی‌متر است. وقتی کارتان تمام شد، زمین باید حداکثر یکنواختی را داشته باشد.

پخش کمپوست (در صورت نیاز)

خاک­های قهوه‌ای روشن، بیش از حد خشک یا کمی خشن هستند اضافه‌کردن کمپوست به این نوع از خاک ممکن است نحوه رشد گیاهان را بهبود بخشد.

کاشت بذر

کاشت گندم مستلزم پراکندگی بذر در خاک آماده شده و فاصله آن در عرض حدود  7 سانتی متر است. اگر کشت مخلوط یا کاشت همراه را ترجیح می دهید، فاصله بین ردیف های گندم را به20 سانتی متر افزایش دهید. عمق مناسب کاشت بذر گندم حدود یک سانتی متر است.

یک لایه‌نازک خاک روی بذرها قرار دهید. این کار دانه را در برابر نور خورشید محافظت می‌کند و پرندگان را از خوردن آن قبل از جوانه‌زدن باز می­دارد. یک لایه چهارسانتی متری برای محصول بهاره ایدئال است، درحالی‌که یک لایه 5/6 سانتی­متری برای محصول زمستانی توصیه می‌شود. هرگز روی بذرها را با بیش از 5/7 سانتی­متر خاک نپوشانید.

آبیاری

پس از کاشت دراسرع‌وقت آبیاری کنید و مطمئن شوید که منطقه تازه کاشته شده را به طور مداوم مرطوب نگه دارید تا زمانی که گیاه جوانه بزند و رشد کند. اگر محصولات شما دیم است با درنظرگرفتن داده­های هواشناسی نزدیک‌ترین کشت قبل از بارندگی را انجام دهید.

نرخ کاشت گندم زمستانه باید بیشتر از محصولات بهاره باشد، زیرا نیاز به رشد ریشه‌های عمیق‌تر و قوی‌تری برای مقاومت در برابر ماه‌های سرد دارد. رقم زمستانه معمولاً به میزان 101-135 کیلوگرم در هکتار کاشته می­شود، در حالی که رقم بهاره به میزان 67-100 کیلوگرم در هکتار کاشته می شود.

بهترین شیوه‌های مراقبت برای رشد گندم

در زیر نمونه‌هایی از خطرات عمده برای کشت گندم آورده شده است:

آماده­سازی ناکافی خاک؛

انتخاب یک‌گونه گیاهی نامناسب برای منطقه شما

تکنیک‌های آبیاری نامناسب

مدیریت ضعیف بیماری و آفات

اگر خاک را برای کاشت آماده نکرده یا از گونه گیاهی استفاده کنید که در منطقه شما به‌خوبی رشد نمی‌کنند، کار زیادی از دست شما ساخته نیست. بااین‌حال، آبیاری و کوددهی، شیوع بیماری‌ها و آفات محصول با یک مدیریت درست قابل‌کنترل هستند. بیایید نگاهی دقیق‌تر به روش‌های مدیریت محصول بیندازیم که به شما کمک می‌کند عملکرد خوبی داشته باشید.

کوددهی

NPK (نیتروژن، فسفر و پتاسیم) یک کود ضروری برای رشد گندم است. واریته‌های پرمحصول کنونی در استخراج نیتروژن (N) از خاک کارآمدتر هستند که باعث می‌شود از نظر پروتئین غنی‌تر شوند.

به‌خاطر داشته باشید که عملکرد دانه با محتوای پروتئین دانه نسبت معکوس دارد. به همین دلیل بسیار مهم است که کشاورزان هنگام برنامه‌ریزی و دوزهای کوددهی نیتروژن، تعادل ایده‌آلی بین ترکیب پروتئین و عملکرد ایجاد کنند.

کاربردهای کودی که برای شرایط مزرعه خاص طراحی شده‌اند بهترین نتایج را به همراه دارند. استفاده از افراد متخصص در این زمینه مدیریت کود در مزرعه را بسیار ساده‌تر و کارآمدتر می‌کند.

کشاورزان باید مقدار بهینه­ای از کود نیتروژن را به گندم درحال‌رشد خود اضافه کنند. استفاده بیش از حد کودهای نیتروژنی می­تواند اثر مستقیم بر کاهش عملکرد شما داشته باشد. با ایجاد یک نقشه پوشش گیاهی و استفاده از آن به‌عنوان راهنما می­توانید مزرعه خود را به مناطقی مشخص تقسیم کنید و تعیین کنید که هر منطقه به چه مقدار کود نیتروژن نیاز دارد و متوجه شوید که این فرایند چقدر کمک به حفظ سرمایه شما می‌کند.

آبیاری

آبیاری در زمان­های مناسب برای رشد مؤثر گندم بسیار مهم است. آبیاری زودهنگام برای انواع زمستانی به سبزشدن سریع‌تر و یکنواخت­تر گیاه، استقرار محصول قوی­تر و عملکرد بیشتر در هر سطح زمین کمک می­کند. محصول بهاره همچنین در طول مراحل جوانه‌زنی و رشد اولیه ریشه به آب زیادی نیاز دارد. برای سرعت‌بخشیدن به ظهور گیاهچه‌های جوان و تقویت رشد اولیه ریشه، آبیاری ملایم و مکرر توصیه می­شود.

گندم در مرحله گلدهی، به طور متوسط 5/0 سانتی­متر در روز به بیشترین آب نیاز دارد. خاک باید قبل از شروع گلدهی به اندازه کافی مرطوب نگه داشته شود تا محصول بتواند در مرحله گلدهی و مرحله اولیه دانه رشد کند.

با استفاده از کارشناسان متخصص برنامه آبیاری خود را تنظیم کنید. متخصصین با سنجش سطح رطوبت خاک و محتوای آب گیاه برنامه آبیاری شما رو تنظیم می­کنند. همچنین مناطقی از مزرعه را که گیاهان در آن دچار تنش آبی هستند و مناطقی که رطوبت فراوانی دارند، احتمالاً به دلیل سیستم‌های آبیاری تنظیم نشده، مشخص می­کنند. با این اطلاعاتی که در اختیار دارید، می‌توانید آبیاری دقیق خود را با نیازهای دقیق محصولات درحال‌رشد خود در هر مرحله از توسعه آنها تنظیم کنید.

نظارت بر رشد و سلامت گندم

در طول سال‌های خشک، محصولات آبی کمتر احتمال دارد که بیماری‌های برگی را تجربه کنند. بااین‌حال، اگر باران ناگهانی پس از آبیاری وجود داشته باشد، این مشکلات ممکن است برگردند؛ زیرا اکثر آلودگی­های قارچی که به محصولات حمله می‌کنند در محیط‌های مرطوب تکثیر می‌شوند.

رایج‌ترین علف‌های هرزی که در محصولات گندم رشد می‌کنند به خانواده‌های Brassicaceae، Asteraceae، Ranunculaceae، Geraniaceae، Poaceae و Rubiaceae تعلق دارند. علف­های هرز علاوه بر رقابت با گیاهان زراعی برای آب و مواد مغذی، زیستگاهی برای حشرات شکارچی و قارچ­های بیماری‌زا مانند قارچ­های ناقص نیز فراهم می­کنند.

شما می­توانید با کمک کارشناسان متخصص از شیوع بیماری­ها در مزارع گندم مطلع شوید. کارشناسان در زمان‌های مختلف سال، مانند درست قبل از بارندگی شدید و چند هفته پس از آن، مزرعه شما را بررسی و از خطر­های احتمالی شما رو مطلع می­کنند. هنگامی که محل مشکل مشخص شد، تعیین اینکه کدام بیماری مقصر کاهش جمعیت گیاهی است نیاز به مشاهده مستقیم دارد یک کارشناس می‌تواند گندم درحال‌رشد شما یا هر محصول دیگری را بازرسی کند و گزارش مفصلی از وضعیت آن شامل شرح موضوع، نظرات و عکس­ها به شما ارائه دهد. تاریخچه و گزارش‌های مأموریت‌ها می‌تواند شیوع یک تهدید معین را در یک میدان مشخص روشن کند و امکان آماده‌سازی آگاهانه‌تر عملیات میدانی در فصول رشد بعدی را فراهم کند.

چه مدت طول می‌کشد تا گندم رشد کند؟

گندم بهاره حدود 100 تا 130 روز برای رشد نیاز دارد، در حالی که کشت گندم زمستانه حدود 180 تا 250 روز طول می کشد. با توجه به اینکه گندم زمستانه در ماه­های سردتر به خواب می­رود زمان رشد آن  تا 90 روز بیشتر می شود.

عواملی مانند گرما (به‌ویژه دمای خاک) و بارندگی/آبیاری روی مدت‌زمان رشد گیاه تأثیر می‌گذارند. به‌عنوان‌مثال، نوع زمستانه به زمان بیشتری برای بلوغ در آب‌وهوای یخ‌زده نیاز دارد، زیرا روزهای بیشتری بدون پتانسیل رشد در آنجا وجود دارد و دوره رشد گندم را طولانی­تر می­کند. از سوی دیگر، ممکن است حتی کمبود متوسط آب در مرحله رویشی بتواند روند رشد محصول را تسریع کند.

نحوه برداشت گندم و مدیریت دانه آن

برداشت گندم زمستانه در اواخر بهار یا اوایل تابستان بهتر است، درحالی‌که محصول بهاره از اواسط تابستان تا اوایل پاییز برداشت می­شود. وقتی هیچ اثری از سبزینگی در محصول باقی نمانده و به رنگ زرد طلایی درآمده است، می­دانید که آماده برداشت است. بررسی سختی دانه راه دیگری برای اطمینان از رسیده بودن محصول است. دانه سفت به این معنی است که گندم آماده برداشت است.

برداشت گندم

خوشبختانه، ما دیگر گندم را در مقیاس انبوه با استفاده از کار دستی برداشت نمی­کنیم. امروزه کمباین­ها محصول را از مزارع بزرگ برداشت می‌کنند.

برای جلوگیری از کاهش قابل‌توجه کیفیت دانه، گندم را باید به‌محض خشک‌شدن تا حدود 12.5 درصد رطوبت دانه چید. اگر نگران کاهش کیفیت به دلیل باران یا آب و هوای نامناسب هستید، برداشت با رطوبت کمی بالاتر (مثلاً 18درصد) می­تواند مفید باشد. دانه­ها همچنان باید پس از برداشت تا رطوبت کمتر از 12 درصد خشک شوند تا از خطر رشد قارچ ها و مایکوتوکسین­ها در طول ذخیره سازی جلوگیری شود.

دقیقاً چه زمانی گندم برداشت شود

خطرات آتش‌سوزی ناشی از هوای خشک، درجه حرارت بالا و ماشین‌آلات در حال کار به این معنی است که برداشت در صبح، ایمن­تر است. همچنین برداشت درست پس از بارندگی ایده خوبی نیست، زیرا ممکن است غلات بیش از حد مرطوب باشد و نیاز به خشک‌کردن اضافی داشته باشد.

حمل‌ونقل دانه گندم پس از برداشت

سطوح رطوبت زیر 12 درصد، ترجیحاً 10 درصد، به غلات اجازه می­دهد تا برای مدت طولانی به طور ایمن ذخیره شوند. هنگامی که غلات در کیسه­ها نگهداری می شوند، سطح رطوبت آن حتی باید کمتر باشد( نه درصد). خشک کن دانه برای کاهش رطوبت گندم برداشت شده تا این حد استفاده می­شود.

پس از خشک‌شدن دانه، آن را در ساختمان‌های ویژه‌ای مانند سیلوها، پناهگاه‌ها/ گودال‌ها و کیسه‌های غلات ذخیره می­کنند. برای جلوگیری از هدررفتن غلات، در اینجا چک‌لیستی برای نگهداری صحیح آن آورده شده است:

فقط غلات سالم را در مرکز قرار دهید.

فقط از سیلوهایی استفاده کنید که سنگ‌فرش، تراز، مرتب، خشک و عایق رطوبتی باشند.

تهویه مناسب محل ذخیره‌سازی

یک منطقه حائل 3 متری در اطراف ظروف، عاری از گیاهان در حال رشد و بقایای دانه حفظ کنید.

با استفاده از مواد شیمیایی مخصوص غلات را از حشرات و رطوبت در امان نگه دارید.

بررسی‌های معمولی از وضعیت غلات انجام دهید.

گندم آسان‌ترین محصول برای کشت نیست. بااین‌حال، اگر توصیه­های این مقاله را دنبال کنید و از کارشناسان و متخصصین مجموعه زمین‌کاران استفاده کنید، حتی اگر تجربه زیادی در کشت گندم نداشته باشید، می­توانید برداشت خوبی را تضمین کنید.