دسته بندی: آموزش، عمومی، گوجه فرنگی، گوجه فرنگی، محصولات
سیر تا پیاز گوجه فرنگی (معرفی، کاشت، داشت و برداشت)
نویسنده | مترجم:
زهرا حسنی
تاریخ انتشار:
29 آبان, 1403
مقدمه
گوجه‌فرنگی گیاهی گل‌دار از خانواده بادنجانیان است که به طور گسترده‌ای به خاطر میوه‌های خوراکی‌اش کشت می‌شود. گوجه‌فرنگی در ابتدا بومی نواحی گرمسیری آمریکای جنوبی بوده و به‌تدریج به سایر نقاط جهان انتقال یافت. اکنون در بسیاری از کشورها به دلیل ارزش غذایی، تنوع مصرف، و کاربردهای مختلف در صنایع غذایی، به طور گسترده کشت می‌شود. این گیاه به دلیل محتویات غنی از ویتامین‌ها و مواد مغذی مانند ویتامین C، ویتامین A، پتاسیم، و لیکوپن که یک آنتی‌اکسیدان قوی است، برای سلامت انسان بسیار مفید است.
گوجه‌فرنگی، به دلیل تولید بالا، چرخه‌ی رشد کوتاه و تقاضای زیاد در بازارهای جهانی، یکی از محصولات پرارزش کشاورزی است. این گیاه به‌طور عمده در کشورهای چین، هند، و ایالات متحده آمریکا کشت می‌شود که این کشورها از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان گوجه‌فرنگی در جهان به شمار می‌آیند. بسیاری از کشاورزان در این کشورها، گوجه‌فرنگی را به عنوان یک محصول درآمدزا و اقتصادی کشت می‌کنند، زیرا هم برای مصرف تازه و هم برای فرآوری محصولات مانند رب، سس و کنسرو کاربرد گسترده‌ای دارد.
رده‌بندی گوجه‌فرنگی
گوجه‌فرنگی (Solanum lycopersicum) به خانواده‌ی Solanaceae (خانواده‌ی بادنجانیان) تعلق دارد. این خانواده شامل گیاهان دیگری مانند بادنجان، فلفل، و سیب‌زمینی نیز می‌شود. در زیر به طبقه‌بندی علمی گوجه‌فرنگی اشاره می‌شود:
قلمرو: Plantae (گیاهان)
شاخه: Angiosperms (دانه‌دارها)
رده: Eudicots
راسته: Solanales
خانواده: Solanaceae
جنس: Solanum
گونه: S. lycopersicum
تاریخچه
گونه‌های وحشی گوجه‌فرنگی در کوه‌های آند در آمریکای جنوبی، احتمالاً از پرو و اکوادور، منشأ گرفته و به‌نظر می‌رسد که در مکزیک پیش از کلمبیا اهلی شده است؛ نام آن از واژه ناهواتل (آزتک) «توماتل» گرفته شده است. گوجه‌فرنگی در اوایل قرن شانزدهم به اروپا توسط اسپانیایی‌ها معرفی شد و به نظر می‌رسد اسپانیایی‌ها و ایتالیایی‌ها نخستین اروپاییانی بودند که آن را به‌عنوان غذا پذیرفتند. در فرانسه و شمال اروپا، گوجه‌فرنگی ابتدا به‌عنوان یک گیاه زینتی کشت می‌شد و به‌عنوان غذا با شک و تردید نگاه می‌شد زیرا گیاه‌شناسان آن را به‌عنوان خویشاوند گیاه سمی بیدمشک و شب‌بو شناسایی کرده بودند. در واقع، ریشه‌ها و برگ‌های گیاه گوجه‌فرنگی سمی هستند و حاوی سم عصبی سالانین می‌باشند.
ایتالیایی‌ها به گوجه‌فرنگی «پومودورو» به‌معنای «سیب طلایی» می‌گویند که باعث گمانه‌زنی‌هایی شده است مبنی بر اینکه اولین گوجه‌فرنگی‌های شناخته‌شده برای اروپایی‌ها زرد بوده‌اند.
گوجه‌فرنگی از اروپا به آمریکای شمالی معرفی شد. توماس جفرسون معروف است که در سال 1781 آن را در مونتیچلو پرورش داده است. گوجه‌فرنگی از سال 1812 به‌عنوان غذا در لوئیزیانا استفاده می‌شد، اما در ایالت‌های شمال‌شرقی تا حدود سال 1835 استفاده نشده بود. این گیاه تا اوایل قرن بیستم به‌طور گسترده‌ای در ایالات متحده محبوبیت پیدا نکرد. اکنون این گیاه به‌طور تجاری در سرتاسر جهان کشت می‌شود.
گیاه‌شناسی و مورفولوژی گوجه‌فرنگی
گوجه‌فرنگی دارای گونه‌های مختلفی است که به صورت وحشی و اهلی کشت می‌شود. این گونه‌ها به دلیل تنوع در رنگ، شکل و ویژگی‌های مختلف، مورد توجه کشاورزان و محققان قرار دارند گوجه‌فرنگی به عنوان یک گیاه علفی و یکساله یا دو ساله (بسته به شرایط کشت) با ساختار خاص خود شناخته می‌شود. اجزای اصلی گیاه شامل ریشه، ساقه، برگ‌ها، گل‌ها و میوه‌ها می‌باشد:
ریشه:
ریشه‌های گوجه‌فرنگی به صورت عمودی و افقی گسترش می‌یابند. ریشه اصلی معمولاً عمیق و می‌تواند به عمق یک تا دو متری زمین نفوذ کند. ریشه‌های جانبی نیز به خاک گسترش یافته و به جذب آب و مواد مغذی کمک می‌کنند.
گوجه‌فرنگی نسبت به خشکی حساس است و ریشه‌های سالم و قوی برای تأمین آب و مواد مغذی ضروری هستند.
ساقه:
ساقه‌های این گیاه معمولاً قوی و سبز به ارتفاع دو تا سه متر نیز می‌رسند. ساقه دارای گره‌ها و میان گره‌ها که از بین آنها برگ‌ها و گل‌ها رشد می‌کنند.
برگ‌ها:
برگ‌ها متناوب و مرکب هستند و به صورت ۲ تا ۴ برگچه در هر برگ ظاهر می‌شوند. برگ‌ها به شکل بیضی و دندانه‌دار و معمولاً سبز تیره‌اند.
برگ‌ها نقش حیاتی در فرایند فتوسنتز دارند و با جذب نور خورشید، انرژی لازم برای رشد گیاه را تأمین می‌کنند. همچنین، برگ‌ها به تنظیم دما و تعادل آب در گیاه کمک می‌کنند .
گل‌ها:
گل‌های گوجه‌فرنگی زرد رنگ هستند. هر گل دارای پنج گلبرگ و چند پرچم می‌باشد. گل‌ها معمولاً در فصل تابستان و به طور همزمان با رشد گیاه ظاهر می‌شوند.
گوجه‌فرنگی گیاهی دوپایه است، به این معنی که هر گیاه می‌تواند گل‌های نر و ماده را تولید کند. این ویژگی به خود باروری گیاه کمک می‌کند و در صورت وجود شرایط مناسب، خودباروری به وقوع می‌پیوندد .
میوه‌ها:
میوه گوجه‌فرنگی، نوعی توت به شمار می‌آید که حاوی دانه‌های متعدد است. میوه‌ها معمولاً به رنگ قرمز، زرد، سبز یا نارنجی هستند و بسته به نوع و نژاد گیاه، می‌توانند اندازه و شکل‌های مختلفی داشته باشند.
زمان کاشت گوجه‌فرنگی
معمولاً بهترین زمان برای کاشت گوجه‌فرنگی در فضای باز در بهار است، زمانی که خطر سرمازدگی کاهش یافته و دما به حداقل ۱۰ درجه سانتی‌گراد رسیده باشد. این زمان معمولاً بین اواسط فروردین تا اوایل خرداد در بسیاری از مناطق است.
برای کشت در گلخانه، می‌توان از زمستان یا اوایل بهار استفاده کرد تا محصول زودتر برداشت شود. در این حالت، دماهای مناسب برای رشد گیاه و محافظت در برابر سرما مهم هستند .
نشاء کردن: معمولاً نشاء کردن بذرها در گلخانه حدود ۶ تا ۸ هفته قبل از تاریخ کاشت در فضای باز انجام می‌شود. این کار به گیاهان این امکان را می‌دهد که در شرایط مناسب رشد کنند و بعد از اینکه دما مناسب شد، به زمین منتقل شوند.
شرایط محیطی مناسب برای کشت گوجه‌فرنگی
کشت گوجه‌فرنگی نیازمند توجه به چندین عامل محیطی است که به رشد و باروری بهینه‌ی این گیاه کمک می‌کند. این عوامل شامل نوع خاک، pH خاک، دما، و نور هستند.
۱. انواع خاک مناسب و اهمیت زهکشی
گوجه‌فرنگی به خاک‌های سبک و غنی نیاز دارد. خاک‌های لومی و شنی با زهکشی خوب بهترین گزینه‌ها برای کشت گوجه‌فرنگی محسوب می‌شوند. این خاک‌ها به گیاه اجازه می‌دهند تا ریشه‌ها به راحتی توسعه یابند و مواد مغذی و آب را به خوبی جذب کنند.
زهکشی مناسب از تجمع آب در ریشه‌ها جلوگیری می‌کند که می‌تواند منجر به پوسیدگی ریشه و بیماری‌های مختلف شود. خاک‌هایی که قدرت زهکشی بالایی دارند، به گیاه کمک می‌کنند تا در شرایط بارانی و مرطوب نیز سالم بمانند.
برای بهبود زهکشی، می‌توان از مواد آلی مانند کمپوست یا ورمی‌کمپوست استفاده کرد. این مواد علاوه بر افزایش خاصیت زهکشی خاک، به غنی شدن آن نیز کمک می‌کنند.
خاک مناسب برای کشت گوجه‌فرنگی باید غنی از فسفر (P)، پتاسیم (K)، کلسیم (Ca) و منیزیم (Mg) باشد.
۲. pH مناسب خاک
گوجه‌فرنگی به خاک‌هایی با pH بین ۶ تا ۶.۸ نیاز دارد. این بازه‌ی pH به جذب بهتر مواد مغذی کمک کرده و از بروز بیماری‌های گیاهی جلوگیری می‌کند.
اگر pH خاک پایین‌تر از ۶.۰ باشد، می‌توان از آهک به خاک اضافه کرد تا pH را افزایش داد. برعکس، اگر pH بالا باشد، می‌توان از مواد معدنی مانند گوگرد استفاده کرد تا pH را کاهش دهد.
۳. دما و نور مناسب برای رشد و باروری گیاه
دما:
دمای مناسب برای رشد گوجه‌فرنگی بین ۱۸ تا ۲۴ درجه سانتی‌گراد است. دماهای بالای ۳۵ درجه یا زیر ۱۰ درجه می‌توانند بر رشد و باروری این گیاه تأثیر منفی بگذارند.
دماهای بسیار بالا می‌توانند منجر به ریزش گل‌ها و میوه‌ها شوند، در حالی که دماهای پایین می‌توانند به تأخیر در گل‌دهی و کاهش رشد گیاه منجر شوند.
نور:
گوجه‌فرنگی به حداقل ۶ تا ۸ ساعت نور مستقیم خورشید در روز نیاز دارد. نور مناسب به فتوسنتز گیاه کمک کرده و منجر به تولید میوه‌های با کیفیت می‌شود.
در شرایط کم نوری، گیاه ممکن است به سمت نور خم شود و این موضوع می‌تواند باعث کاهش تولید و کیفیت میوه‌ها شود. به همین دلیل، انتخاب مکان‌هایی با نور کافی برای کشت این گیاه بسیار مهم است.
رطوبت:
رطوبت نسبی ایده‌آل برای کشت گوجه‌فرنگی بین ۶۵ تا ۸۵ درصد است. افزایش رطوبت به شیوع بیماری‌های اندام‌های هوایی گیاه منجر می‌شود. رطوبت بالاتر همچنین مانع از آزادسازی و توزیع گرده می‌شود، در حالی که رطوبت پایین باعث خشک شدن گرده می‌شود که می‌تواند منجر به میوه‌های کوچک، بدشکل یا توخالی گردد.
آب
نیاز آبی گیاه گوجه‌فرنگی برای رشد و تولید خوب، ۲.۵ تا ۵ میلی‌متر رطوبت در هفته است. متغیرهایی مانند دما و چگالی گیاه بر نرخ تبخیر و تعرق تأثیر می‌گذارند و به تبع آن نیاز آبی محصول را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
گیاهانی که در زمین‌های شنی رشد می‌کنند ممکن است به آبیاری بیشتری نسبت به گیاهانی که در زمین‌های رسی رشد می‌کنند نیاز داشته باشند، زیرا خاک‌های شنی سریع‌تر تخلیه می‌شوند. با این حال، سیستم ریشه‌ای گیاه گسترده است و در خاک‌های عمیق به عمق تا ۱.۵ متر می‌رسد. با رشد گوجه‌فرنگی، سیستم ریشه‌ای آنها گسترش می‌یابد و به آنها اجازه می‌دهد آب را از عمق بیشتری در خاک برداشت و آنها را کمتر در معرض خشکسالی قرار می‌دهد.
نحوه کاشت گوجه‌فرنگی
آماده‌سازی خاک
آماده‌سازی خاک برای کشت گوجه‌فرنگی باید چند هفته قبل از برنامه‌ریزی برای جابه‌جایی نشاها آغاز شود. با شخم زدن تا عمق ۶۰ سانتی‌متر بعد از پاکسازی علف‌های هرز و بقایای گیاهی، کشاورزان می‌توانند زهکشی و هوادهی خاک را بهبود بخشند.
یک هفته بعد، کشاورزان معمولاً از کوددهی قبل از کاشت مانند کود دامی کهنه یا کود شیمیایی استفاده می‌کنند. اگرچه پخش کود در سطح ردیف‌ها اقتصادی‌تر است، اما استفاده از آن در سراسر زمین ممکن است اثر مثبت‌تری بر رشد گیاه گوجه‌فرنگی داشته باشد. درست قبل از کاشت، خاک را تا عمق ۳۰ تا ۴۵ سانتی‌متر شخم بزنید تا سیستم ریشه‌ای قوی‌تری داشته باشید. پس از اتمام تمام مراحل مقدماتی لازم، زمان کاشت گوجه‌فرنگی فرا می‌رسد. فاصله کاشت گوجه‌فرنگی باید بین ۴۵ تا ۶۱ سانتی‌متر بین گیاهان و ۱۲۲ تا ۱۸۳ سانتی‌متر بین ردیف‌ها باشد. اگر فاصله بین گیاهان به گونه‌ای باشد که هر گیاه بتواند به نور و هوا دسترسی داشته باشد، احتمال شیوع بیماری‌ها کاهش می‌یابد.
روش‌های کاشت و سیستم‌های مختلف کشت گوجه‌فرنگی
کشت گوجه‌فرنگی می‌تواند به روش‌ها و سیستم‌های مختلفی انجام شود که بسته به شرایط محیطی و نیازهای کشاورزان متفاوت است. در زیر به روش‌های کشت مستقیم و نشایی، روش‌های کشت در گلخانه و فضای باز، و همچنین سیستم‌های آبیاری و مدیریت آب پرداخته می‌شود.
۱. کشت مستقیم و کشت نشایی
کشت مستقیم:
در این روش، بذرها معمولاً پس از خطر سرما، به‌طور مستقیم در زمین عمق حدود ۱ تا ۲ سانتی‌متر کاشته می‌شوند. این روش برای مناطق با آب و هوای مناسب و گرم، که دما به حد کافی برای رشد بذرها رسیده است، مناسب است.
یکی از مزایای این روش، صرفه‌جویی در هزینه‌های نشاء کردن و مراقبت از آنها است. اما در عوض، ممکن است جوانه‌زنی بذرها تحت تأثیر شرایط محیطی و خاک قرار گیرد.
کشت نشایی:
در این روش، بذرها ابتدا در گلدان‌های کوچک یا سینی‌های نشاء کاشته می‌شوند و سپس زمانی که گیاهان به اندازه مناسب رسیدند، به زمین اصلی منتقل می‌شوند.
این روش به کشاورزان اجازه می‌دهد تا از شرایط کنترل‌شده‌تری برای رشد اولیه گیاهان استفاده کنند و ریسک‌های ناشی از سرما و دیگر عوامل جوی را کاهش دهند.
معمولاً نشاءها ۶ تا ۸ هفته قبل از انتقال به زمین اصلی آماده می‌شوند و این روش به ویژه در مناطقی با زمستان‌های سرد و طولانی مناسب است.
-
سیستم‌های آبیاری و مدیریت آب
سیستم‌های آبیاری:
آبیاری قطره‌ای: یکی از بهترین روش‌های آبیاری برای گوجه‌فرنگی است که به کاهش هدررفت آب و تأمین رطوبت مناسب برای ریشه‌ها کمک می‌کند. این روش به گیاهان اجازه می‌دهد تا به‌طور یکنواخت رطوبت را جذب کنند و در نتیجه بهبود کیفیت و کمیت محصول را به همراه دارد .
آبیاری بارانی: این سیستم شبیه باران طبیعی عمل می‌کند و می‌تواند برای پوشش مناطق وسیع‌تر استفاده شود. با این حال، ممکن است منجر به رطوبت بیش از حد در سطح برگ‌ها شود که می‌تواند به بیماری‌های قارچی منجر گردد .
آبیاری غرقابی: این روش معمولاً برای مناطق کم‌دسترس به آب یا زمین‌های با زهکشی ضعیف مناسب نیست و می‌تواند باعث جمع شدن آب و پوسیدگی ریشه‌ها شود.
کوددهی
نیازهای تغذیه‌ای گیاه گوجه‌فرنگی بسیار گسترده است. برای رشد قوی، این محصولات به ماکرونوترینت‌های نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) و همچنین میکرونوترینت‌هایی مانند روی (Zn)، مس (Cu)، آهن (Fe) و گوگرد (S) نیاز دارند. اگر گیاهان به آرامی رشد می‌کنند، ممکن است تاثیر کمبود نیتروژن باشد، در حالی که کمبود فسفر ممکن است به‌صورت رنگ آبی-سبز روی برگ‌ها و توسعه ضعیف گیاه نمایان شود. با این حال، مقادیر بیش از حد ماکرونوترینت‌ها (به‌ویژه نیتروژن) می‌تواند باعث سوختگی کود شود که به‌صورت زرد شدن یا قهوه‌ای شدن برگ‌های گیاه بروز می‌کند.
هرس
اگر می‌خواهید گیاهان شما تمام منابع خود را برای رشد میوه به جای برگ‌ها صرف کنند، باید آنها را هرس کنید. حذف سرشاخه‌ها، شاخه‌های پایین‌آویزان و برگ‌های پژمرده باعث می‌شود میوه‌ها بزرگ‌تر شوند، جریان هوای بهتری برقرار شود و مقاومت در برابر بیماری‌ها افزایش یابد.
بهترین زمان برای شروع هرس در مزرعه گوجه‌فرنگی، زمانی است که متوجه باز شدن گل‌ها می‌شوید. هرس سبک را هر یک تا دو هفته یک‌بار ادامه دهید تا به پایان فصل رشد برسید.
چگونه یک گیاه گوجه‌فرنگی را هرس کنید:
سرشاخه‌ها (Suckers): سرشاخه‌های رشد کرده و شکل”V” ایجاد شده بین شاخه‌ها و ساقه گیاه را پیدا کنید.
با قیچی‌های هرس تمیز، سرشاخه‌ها را با احتیاط هرس کنید و قبل از رفتن به گیاه بعدی آنها را ضدعفونی کنید تا از انتشار بیماری جلوگیری شود.
حذف شاخه‌های پایین‌آویزان: هر شاخه پایین‌آویزانی که ممکن است به‌راحتی آلوده شوند و بیماری را در سراسر گیاه گسترش دهند، حذف کنید (از قیم استفاده کنید).
مدت زمان رشد گوجه فرنگی
زمان معمول برای برداشت گوجه‌فرنگی بین 60 تا 100 روز پس از کاشت نشا و 100 تا 120 روز پس از کاشت بذرها است. با این حال، برخی از ارقام زودرس می‌توانند در مدت فقط 50 روز پس از کاشت نشا برداشت شوند.
منابع:
https://www.britannica.com/plant/tomato
https://www.haifa-group.com/crop-guide/vegetables/tomato/crop-guide-tomato-plant-nutrition
