گیاه جو

 

---

مقدمه

گیاه جو (Hordeum vulgare) نزدیک به 10000 سال است که روی زمین پیش کشت می شود. جو یک غله  ارزان قیمت و آسان برای کشت و معمولاً برای استفاده به عنوان علوفه حیوانات کشت می‌شود. دانه آن به طور فعال در تهیه غذاهای مختلف سالم، تخمیر و حتی قهوه استفاده می­‌شود. کشت جو به عنوان یک محصول پوششی زمستان گذران و یک بازیافت کننده مواد مغذی یک راه عالی برای اطمینان از کنترل فرسایش خاک، مهار علف‌های هرز و آفات است. جو همچنین راهکاری عالی برای احیای خاک‌های ضعیف است.

انواع جو

جو دارای انواع مختلفی در طبقه‌بندی‌های مختلف است. رایج­‌ترین راه برای طبقه­‌بندی جو بر اساس ردیف است (دو، چهار یا شش ردیف دانه روی سر) طبقه‌بندی دیگر جو وحشی و زراعی است که جو دو ردیفه وحشی و جو شش ردیفه به‌عنوان جو زراعی محسوب می­‌شوند. جو را می‌توان بر اساس پوشش دانه (پوسته یا بدون پوسته)، رنگ‌دانه (بی‌رنگ، سفید، زرد، آبی)، ارتفاع (کوتوله) و نوع خوراک یا مالت طبقه‌بندی کرد.

وحشی و زراعی

جو زراعی (Hordeum vulgare) حاصل به‌نژادی جو وحشی (Hordeum spontaneum) است که به آن اجازه می­‌دهد با تغییرات آب‌وهوایی سازگار شود و در برابر تنش‌های زیستی یا غیرزیستی مقاومت کند. ازآنجایی‌که جو زراعی شکننده نیست، برداشت آن در زمان رسیدن بسیار آسان­‌تر است که به معنای عملکرد بهتر نیز است. جو وحشی شکننده و سنبل‌های آن در زمان رسیدن از هم جدا می‌شوند که موجب پراکندگی بذر می‌شود­.

جو دو ردیفه و شش ردیفه

جو دو ردیفه در مقایسه با جو شش ردیفه دارای پروتئین کمتری است. جو با پروتئین بیشتر برای خوراک دام استفاده می­‌شود و جو دو ردیفه و شش ردیفه برای تولید مالت سازی استفاده می­‌شود: جو شش ردیفه برای آبجو مناسب است و دو ردیفه برای مالت خالص استفاده می­‌شود.

پوسته یا بدون پوسته

بیشتر انواع جو دارای پوسته‌­ای هستند که به‌شدت دور هسته را احاطه کرده و باید قبل از خوردن آن را جدا کرد. جو پوست‌کنده تحت فرایند حذف این پوسته غیرقابل‌هضم و محکم چسبیده قرار می‌گیرد.

جو بدون پوسته، پوسته­‌ای دارد که با حداقل ازدست‌دادن سبوس برداشتن آن بسیار ساده‌تر است و به‌اصطلاح جو پوست‌کنده را به دست می‌آورد که بیشترین خواص آن حفظ شده است.

نوع خوراک یا مالت

جو بیشتر به‌عنوان تغذیه حیوانات و یا برای دم‌کردن (آماده‌سازی مایع تخمیر شونده) کشت می­‌شود. جو از نظر محتوای لیزین و پروتئین و همچنین ترکیب اسیدهای آمینه نسبت به سایر غلات برتری دارد که همگی آن را به یک محصول علوفه­‌ای عالی برای حیوانات نشخوارکننده تبدیل می­‌کند.

اگرچه محتوای پروتئین بالا در جو مزیتی برای تغذیه حیوانات محسوب می‌شود­، اما برای تولید مالت و آب­جو یک ضرر است. به همین دلیل شاخص اصلی کیفیت جو مالتینگ محتوای کم پروتئین است.

گیاه جو در کجا کشت می­‌شود؟

جو یکی از سازگارترین محصولات زراعی است که در آب و هواهای مختلف از نیمه قطب شمال تا نیمه‌گرمسیری رشد می‌کند. دلایل رشد جو می­‌تواند هم فرهنگی و هم اقتصادی باشد که بیشتر به دلیل استفاده از آن در تولید مالت است. در سال 2018-2019، ده کشور برتر تولید جو اتحادیه اروپا (بریتانیا، آلمان، دانمارک)، روسیه، کانادا، اوکراین، ترکیه، استرالیا، آرژانتین، قزاقستان، آمریکا و ایران بودند.

در کشورهای بزرگ، کشت و تولید جو نیز بسته به طبقه‌بندی‌های آن متفاوت است: شش ردیفه یا دو ردیفه و پوسته یا بدون پوسته متفاوت است. ایالات متحده یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان جو در جهان با 169.5 میلیون بوشل (هر بوشل معادل 21.7 کیلوگرم) تولید شده در سال 2019 است.

شرایط آب‌وهوایی جو و نیازهای خاک برای رشد چیست؟

نوع خاک موردنیاز برای رشد جو

کشت خاک (از جمله قبل از کاشت) باید با درنظرگرفتن نیازهای خاک جو و شرایط آب‌وهوایی، پیش‌نیازها و درجه علف هرز مزرعه انجام شود. در مزارعی که آلوده به علف‌های هرز چند ساله هستند باید از شخم عمیق استفاده کرد.

هنگام کشت جو، باید به یاد داشته باشید:

مقدار اولیه کودهای مرکب 50-100 کیلوگرم در هکتار مورد نیاز است

مصرف زودهنگام کودهای نیتروژن باعث افزایش عملکرد و مصرف دیرهنگام باعث افزایش محتوای پروتئین می­‌شود. هنگام استفاده از مقادیر زیاد کودهای نیتروژنی، لازم است مقاومت نوع خاص جو در برابر خوابیدن را در نظر بگیرید.

شرایط آب‌وهوایی مناسب برای گیاه جو

جو را می­‌توان هم به‌عنوان یک محصول تابستانی یا زمستان کشت کرد. نسبت به خشکی هوا متحمل اما به یخ‌بندان حساس است. بذر جو می‌­تواند در دمای یک تا سه درجه سانتی­‌گراد جوانه بزند. دمای مطلوب برای جوانه‌زنی 22-20 درجه سانتی­‌گراد است. گیاهچه­‌ها می­‌توانند یخبندان را تا منفی هشت درجه سانتی­‌گراد تحمل کنند، اما در طول گلدهی و رسیدن، گیاهان حتی به یخبندان‌های خفیف از منفی 1/5 تا منفی 3 درجه سانتی­‌گراد  بسیار حساس هستند.

مراحل رشد گیاه جو

1. رشد برگ

اولین مرحله از مراحل رشد جو است. در این مرحله اولین برگ گیاه ظاهر می‌­شود که توسط کلئوپتیل به سطح نفوذ می‌کند.

2. پنجه زنی

در این مرحله گیاه پنجه‌ها (نوعی ساقه) را از گیاهچه اصلی منشعب می‌­کند. تعداد پنجه‌ها به مقدار آب و مواد مغذی دریافتی گیاه و نزدیکی بذرهای کاشته شده به یکدیگر بستگی دارد.

3. کشیدگی ساقه

این مرحله از چرخه زندگی جو، روندی را مشخص می­‌کند که میان‌گره‌ها هم در ساقه اصلی و هم در پنجه بلند می­‌شوند. در نهایت گره‌­ها در بالای سطح خاک ظاهر می­‌شوند.

4. شکوفه زنی، گلدهی

مرحله گلدهی در جو به‌راحتی قابل‌مشاهده نیست. چند روز پس از ظهور گل‌آذین با بساک شروع می­‌شود. به‌خاطر داشته باشید که بیشتر انواع جو قبل از سبزشدن سر گل می‌دهند.

5. رسیدن

این مرحله دو تا سه هفته پس از پر شدن دانه اتفاق می­افتد و نشان‌دهنده رسیدن دانه جو است. در مرحله رسیدن، محتوای آب کاهش و میزان ماده خشک افزایش می‌یابد. مرحله کاملاً رسیده زمانی است که دانه سخت و تقسیم آن با ناخن شست دشوار است.

آماده‌سازی زمین برای کشت گیاه جو

اگرچه جو در طول کشت با بسیاری از شرایط سازگاری بالایی دارد، اما نیازهای آن به حاصلخیزی خاک بسیار بالاست. جو خاک‌های ساختاری حاصلخیز با افق زراعی عمیق را ترجیح می‌دهد و به کاربرد کودها پاسخ مثبت می‌دهد که معمولاً منجر به افزایش زیادی در عملکرد دانه می‌شود.

هنگام آماده‌سازی زمین برای کشاورزی، توجه داشته باشید که محصول خاک‌های اسیدی را تحمل نمی‌کند و بهینه­‌ترین سطح pH خاک برای کشت جو 6/8 – 7/5 است. همچنین کشت جو در خاک‌هایی با رطوبت بیش از حد یا در خاک‌های شنی سبک توصیه نمی‌شود.

جو دارای سیستم ریشه نسبتاً ضعیفی است، به این معنی که یک‌لایه ریشه سست خاک باعث افزایش بهره‌وری آن می‌شود. به همین دلیل است که آماده‌سازی زمین برای جو باید شامل سست کردن عمیق خاک باشد. نیاز کلی برای آماده‌سازی خاک برای جو، سطح یکنواخت با بستر بذر متراکم است که برای رویش مناسب گیاهچه و یکنواختی کاشت لازم است.

از نظر تناوب زراعی، سیستم خاک‌ورزی اصلی جو باتوجه‌به خاک، شرایط اقلیمی و استفاده از کودها و علف­کش­‌ها تعیین می­‌شود. پس از سیب‌زمینی، چغندر و سایر محصولات ردیفی، اگر خاک خیلی فشرده نباشد، شخم پاییزه برای آماده‌سازی زمین برای کشت جو کافی است.

بهترین زمان کشت گیاه جو

زمان مناسب کاشت جو باتوجه‌به اقلیم مناطق کشت متفاوت است، به‌طوری‌که در مناطق کوهستانی با بارندگی‌های مناسب و تابستان‌های خنک اواخر شهریور تا نیمه اول مهرماه، در مناطق معتدل سرد نیمه اول مهر تا 20 آبان و در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر از نیمه آبان تا نیمه آذر مناسب است.  این محصول در مقایسه با گندم تحمل به هوای سرد کمی کمتر (یک درجه سانتی‌گراد) دارد که به کاشت زودتر آن در فصل اجازه می­‌دهد تا عملکرد بالاتر، اندازه دانه بزرگتر و محتوای پروتئین کم (برای تولید مالت) داشته باشد. اما به خاطر داشته باشید که کاشت زودهنگام جو ممکن است خطر سرمازدگی را افزایش دهد و اگر هوای گرم شود، کاشت خیلی زود ممکن است باعث شود که محصولات به سرعت به سمت زمین بروند. از آنجایی که جو را می­‌توان در مکان­‌های مختلف با تاریخ­های کاشت بسیار متفاوت کشت کرد، می­‌توانید از نظارت کارشناسان مختصص در این زمینه استفاده کنید  تا ببینید چه زمانی مزرعه شما از نظر دما و سطح رطوبت خاک برای کاشت جو آماده است.

جو از نظر شرایط خاک نیز یک محصول پر تقاضا است. برای بازدهی بالا، بذرهای آن به خاک‌هایی با آب کافی، مواد مغذی و آهک نیاز دارند. قبل از تهیه بذر جو برای کاشت، از یک بستر تمیز و عاری از علف‌های هرز اطمینان حاصل کنید. توجه داشته باشید که وقتی به‌عنوان یک گیاه پوششی کاشته می­‌شود، ریشه‌های فیبری جو، مواد مغذی باقیمانده را از خاک جذب می­‌کنند که ممکن است نیازی به کوددهی نباشد. اما اگر آزمایشات خاک نیاز به نیتروژن را نشان داد، در هنگام کاشت مقادیر لازم را اعمال کنید. اگر جو را در آب‌وهوای خشک کشت می‌کنید، حداقل یک دوره آبیاری را در نظر بگیرید.

مناسب‌ترین روش کشت گیاه جو

هنگام کاشت جو، توزیع یکنواخت بذر در عمق مطلوب مهم است که به عوامل زیادی (شرایط آب‌وهوا در هنگام کاشت، شرایط خاک) بستگی دارد. رایج‌ترین روش کاشت جو، ردیف معمولی بافاصله 15 تا 20 سانتی متر و با فاصله ضروری  بین بوته ها 1/4 سانتی‌متر است. در فاصله کوتاه‌تر، پتانسیل هر دو گیاه و محصولات به طور کلی برآورده نمی­‌شود.

میزان بذر جو

نرخ بذر جو میزان ثابت یا جهانی ندارد، اما رایج‌ترین آن در حدود 60-90 و 70-110 کیلوگرم در هکتار است. در هر مورد باید بسته به نوع جو، نوع خاک، رطوبت، کشت و تاریخ کاشت تعیین شود.

آماده‌سازی بذر جو برای کاشت

دانه‌های جو ممکن است بیماری‌های مختلفی را همراه خود داشته باشند. به همین دلیل است که یک تا دو هفته قبل از کاشت، بذر جو را باید ضدعفونی کرد.

نیاز کودی گیاه جو

جو برای ایجاد یک تن دانه، تقریباً 26 کیلوگرم نیتروژن، 11 کیلوگرم فسفر و 24 کیلوگرم پتاسیم از خاک جذب می­‌کند. در طول یک فصل رشد کوتاه (80 تا 90 روز) تغذیه کودی آن حدود 40 روز طول می­‌کشد. برای دستیابی به بهره‌وری بالا در مزرعه جو، تامین تمام مواد مغذی مهم در صورت نیاز ضروری است.

نیتروژن

کود نیتروژنی یکی از راه‌های اصلی افزایش عملکرد جو است. مصرف نیتروژن جو به حدود 1.2 کیلوگرم نیتروژن در هکتار در روز می رسد که در هنگام رشد به 3 کیلوگرم نیتروژن در هکتار در روز به اوج خود می رسد و پس از رشد کامل به حدود 1.8 کیلوگرم نیتروژن در هکتار در روز کاهش می یابد.

فسفات

پس از ظاهرشدن دو تا سه برگ در گیاه، شروع به مصرف فسفات خاک می­‌کند. ابتدا در اوایل ریشه­‌زایی و سپس در ابتدای مرحله رشد بهار این فرایند ادامه پیدا می­‌کند. بین اسفند تا اردیبهشت 70 درصد فسفات مصرف می­‌شود و برای رفع این نیاز باید از کود فسفات استفاده شود.

گوگرد

گوگرد در گیاه حرکت ضعیفی دارد که بر گیاهچه­‌های جدید تأثیر منفی می­‌گذارد. برای جلوگیری از این موضوع، لازم است از دسترسی ثابت گوگرد از طریق کاربردهای متعدد اطمینان حاصل شود تا تقاضای گیاه برآورده شود. کمبود گوگرد را می‌توان با کمک محلول‌پاشی روی برگ نیز برطرف کرد.

برای عدم استفاده بیش از حد کود بهتر است با کارشناسان متخصص مجموعه زمین کاران، در این زمینه مشورت کنید.

آبیاری گیاه جو

در سال‌های نیمه‌خشک دو تا سه بار و در سال‌های خشک سه تا چهار بار با میانگین ۴۵۰ تا ۵۵۰ مترمکعب در هکتار آبیاری می‌شود. برای کاهش خوابیدگی، آخرین آبیاری محصول حداکثر تا مرحله سرفصل انجام می‌شود.

میزان آبیاری مناسب برای گیاه جو باتوجه‌به رطوبت هوا، دما و رطوبت خاک در طول دوره رشد تعیین می‌شود که امکان تخمین مقدار آب موردنیاز بر اساس تبخیر از خاک و تعرق از گیاه را فراهم می‌کند. مقدار آب موردنیاز ممکن است از 320 تا 420 میلی متر تا 360 تا 470 میلی متر در سال‌های گرم‌تر برای دستیابی به حداکثر بهره وری متفاوت باشد.

دفعات آبیاری جو نیز به روش آبیاری و ظرفیت سیستم آبیاری (mm/day) بستگی دارد، بررسی این ظرفیت به ما نشان می‌­دهد که سیستم آبیاری در یک روز چقدر آب می‌تواند مصرف کند. هر چه ظرفیت سیستم بیشتر باشد، کسری آب خاک سریع‌تر برطرف می‌شود.

به‌طورکلی، بهترین راه برای تنظیم زمان‌های صحیح آبیاری جو، تکیه بر داده‌های مربوط به دما و سطح رطوبت خاک است.

مناسب‌ترین زمان برای برداشت جو

برداشت جو باید در هوای خشک با دروگرهای مخصوص انجام شود که دانه یا مومی یا سفت باشد. این پروسه نباید بیش از یک هفته طول بکشد.

برای فرایند تولید مالت، برداشت این‌گونه‌های جو پس از رسیدن کامل توصیه می‌شود. انرژی جوانه‌زنی بذر افزایش می‌یابد و پروتئین‌ها به اشکال با وزن مولکولی بالاتر منتقل می‌شوند که به کاهش ترکیبات نیتروژن غیرپروتئینی مضر برای تخمیر کمک می‌کند.

برداشت جو برای اهداف علوفه‌ای در پایان رسیدن موم انجام می‌شود. به‌خصوص به تأخیرانداختن برداشت جو چند ردیفه توصیه نمی­‌شود. دانه این نوع جو کمی زودتر از جو دو ردیفه تشکیل می­‌شود، یعنی در اواسط رسیدن موم برداشت می‌شود.

زمان برداشت جو

برای تعیین تاریخ مناسب برداشت جو، باید به شاخص‌های زیر توجه کنید:

• رطوبت دانه
• استانداردهای یک نوع جو خاص (رنگ، اندازه)
• سختی دانه
• رنگ حصیری
• رنگ گره و استحکام

جو زمستانه یکی از سخت­‌ترین محصولات برای برداشت در نظر گرفته می­‌شود، زیرا زمان بهینه برای برداشت آن نسبتاً کم است. محصولات می­‌توانند به طور ناهموار رسیده شوند که مشکل دیگری ایجاد می­‌کند. همچنین باید تمایل زیاد جو زمستانه به خوابیدگی و شکنندگی خوشه­‌ها را در نظر بگیرید. برعکس جو بهاره از نظر برداشت محصول تقریباً ایدئالی است. با رسیدن یکنواخت مشخص می‌شود که پیش‌بینی زمان بهینه برداشت را آسان‌تر می‌کند.

چگونه می‌توان عملکرد جو را افزایش داد؟

افزایش عملکرد جو ناشی از افزایش تعداد خوشه، دانه و اندازه آن­‌ها است. برنامه رشد متعادل جو باید شامل استفاده از تمام عناصر ماکرو و ریز لازم باشد.

عملکرد نهایی دانه به سه عامل بستگی دارد که مهم‌ترین آنها میانگین وزن دانه است. بیشترین تفاوت عملکرد در شرایط مختلف خاک و آب‌وهوا به دلیل تفاوت در مقدار دانه است. عملکرد بالا نتیجه دستیابی به تعداد خوشه مناسب، حفظ پوشش سبز سالم و همچنین افزایش تعداد دانه‌ها در خوشه و اندازه آن­‌ها است.

یک برنامه تغذیه مناسب کشت (شامل تمام عناصر کلان و ریز)، چیزی است که هر سه شاخص را تضمین می‌کند. یک استراتژی تغذیه متعادل مهم است. این باید شامل مواد مغذی اولیه و ثانویه باشد که برای عملکرد بالا ضروری هستند. همان‌طور که در مورد مواد مغذی پر مصرف، حداکثر نیاز به آن­‌ها در دوره‌­های رشد سریع مشاهده می‌شود. به‌خاطر داشته باشید که نیتروژن و پتاسیم مواد مغذی هستند که بیشترین نیاز را برای عملکرد جو دارند. استفاده از  نظرات کارشناسان متخصص مجموعه زمین کاران، در این زمینه کمک فراوانی به بالارفتن محصول شما می­کند.

به نظر شما بهترین راه برای بهبود کیفیت و عملکرد محصول جو چیست؟ با ثبت تجربه‌های خود در مورد کشت این محصول به ما در ارائه مطالبی مفید و کاربردی‌تر کمک کنید.